5个项目获得2013年度南京市优秀城乡规划设计奖
Фонология | |
![]() | |
?йр?не? объекты | фонема ??м фонологическая система[d] |
---|---|
![]() | |
![]() |
Фонология (юнан. φων? ?тауыш? + λ?γο? ??илем?) — телде? ?нд?р структура?ын ??м тел система?ында ?нд?р?е? нисек эшл??ен ?йр?не?се лингвистика б?леге. Фонологияны? т?п бер?меге — фонема, тикшерене???рене? т?п объекты — фонемалар?ы? ?апма-?аршылы?ы (оппозиция?ы), б?т??е берг? улар телде? фонологик система?ын барлы??а килтер?[1].
К?пселек белгест?р фонологияны (телм?р ?нд?рене? функциональ я?ы тура?ында?ы ?илем) фонетиканы? (телм?р ?нд?ре тура?ында?ы ф?н) бер б?леге (?л?ш?) итеп ?арай; ?ай?ы бер??ре (улар ара?ында, атап ?йтк?нд?, Н. С. Соймонов ??м С. К. Шаумян ке?ек к?ренекле фонологтар бар) был ике дисциплинаны лингвистиканы? бер-бере?е мен?н б?т?нл?й ки?ешлм?й тор?ан б?лект?ре тип ?арай.
Фонологияны? фонетиканан айырма?ы шунда: фонетиканы? предметы телм?р ?нд?рене? функциональ аспектына ?ына ?айтып ?алмай, ? уны? субстанциаль аспекттарын да, й??ни физик ??м биологик (физиологик) аспекттарын да (артикуляция, ?нд?р?е? акустик ??енс?лект?ре, ты?лаусы тарафынан ?абул ителеше) сол?ай.
Х??ерге фонологияны барлы??а килтере?сел?р и??бен? Иван (Ян) Александрович Бодуэн де Куртенэ ин?, поляк сы?ышлы был ?алим Р?с?й?? л? эшл?г?н. Фонология ??ешен? шулай у? Николай Сергеевич Трубецкой, Роман Осипович Якобсон, Лев Владимирович Щерба, Ноам Хомский, Моррис Халле ?ур ?л?ш индерг?н.
Фонологияны? и? м??им т?ш?нс?л?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Фонемалар, аллофондар ??м оппозициялар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Фонологияны? т?п т?ш?нс??е — фонема, и? б?л?к?й тел бер?меге, м???н? айырыу функция?ына эй?. Телм?р?? фонеманы? са?ылышы — фон, ?йтелг?н телм?р?е? бер ки?еге, ул билд?ле бер акустик ??енс?лект?рг? эй?. Фондар?ы? ?аны сик?е? к?п, ?мм? ??р телд? улар ??р фонологик йыйылманы? нисек т???лг?нлеген? б?йле р??ешт? т?рл? фонемалар?а б?ленг?нд?р. Бер фонема?а ?ара?ан фондар аллофон тип атала.
Фонологияла шулай у? ?аршы ?уйыу (оппозиция) т?ш?нс??е л? ифрат ?ур ???ми?тк? эй?. Минималь пар?ар, й??ни ике бер?мект?н баш?а бер ни мен?н д? айырылма?ан ??? пар?ары (м???л?н, рус теленд?: том — дом — ком — ром — сом — ном — лом) ?с?н был ике бер?мек ?аршы ?уйыл?ан тип ?анала. Был ике фон ошондай оппозиция?а ин??, улар т?рл? фонемалар?а ?арай. ??м кире?енс?, ике фон ??т?лм? б?ленешт? тор?а, й??ни бер ?к контекста осрама?а, был улар?ы бер фонема?а индере? ?с?н к?р?кле (?мм? бер??н-бер т?гел) шарт булып тора. М???л?н, рус теленд? [a] (мат ???енд?ге ке?ек) ??м [а?] (мять ???енд?ге ке?ек) бер ?асан да бер контекста осрамай: беренсе ?н — тик ?аты тартын?ылар (??м/й?ки ?у?ын?ылар) ара?ында, икенсе?е тик ике йомша? тартын?ы ара?ында ?ына ?йтел?. Шулай итеп, улар бер фонема?а ?арай ала (баш?а к?р?кле шарттар ?т?лг?н осра?та). ? немец теленд?, кире?енс?, о?шаш ?нд?р бер??н-бер ??? айырыусы булып тора: ?hre — [’?:r?] (баша?) ??м Ehre — [’é:r?] (намы?), шу?а улар т?рл? фонемалар?а ?арай.
Айырыу билд?л?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Тел??? ?ай?ы ?аршы ?уйыу?ы? ??р а?за?ы икенсе?ен?н т?рл? фонологик билд?л?р мен?н айырыла. М???л?н, дом ???ене? башлан?ыс ?н? том ???ене? башлан?ыс ?н?н?н тауыш ?атнашлы?ында ?йтеле?е мен?н айырыла, й??ни я??ырау ?н булып тора. Мох ???ене? ?у??ы ?н? мен?н мок (мокнуть тиг?нд?н) ???ене? а?а??ы ?н? беренсе?е — ыш?ыулы ?н, ? икенсе?е шартлаулы булыуы мен?н айырыла.
Телд? т?рл? фонемалар?ы? фондарын бер-бере?ен? ?аршы ?уй?ан билд?л?р айырыу, й?ки дифференциаль билд?л?р тип атала . Айырыу билд?л?ре йыйылма?ы ??р телде? фонологик система?ыны? нисек т???лг?нлеген? б?йле. М???л?н, инглиз й?ки тай телд?ренд? тартын?ылар?ы? ?улышлы ?йтелеш билд??е айырыу билд??е булып тора: ингл. pin ??м bin ?????рене? беренсе ?нд?ре н?? ?улышлы ?йтелеште? булыу-булмауы мен?н айырыла. ? рус й? итальян телд?ренд? ?улышлы ?йтелеш айырыу билд??е була алмай: пил тиг?н рус ???ен беренсе тартын?ынан ?у? ?улышлы итеп ?йте? ????е? м???н??ен? йо?онто я?амай. Рус й? ирланд телд?ренд? ?аты (палаталл?шм?г?н) ??м йомша? (палаталл?шк?н) тартын?ылар ?аршы ?уйыла, м???л?н, русса вол — вёл. Инглиз теленд?, кире?енс?, веляр ??м веляр булма?ан [l] тартын?ылар аллофон булып тора: pill — веляр [?], ? lip веляр т?гел [l] итеп ?йтел? (б?ленеш ?нд?? ижект?ге урынына б?йле).
Айырыу билд?л?ре система?ы бинар ниге???, й??ни а?залар?ы артикуляция булыу-булмау?а таянып (м???л?н, я??ырау тартын?ылар ?с?н [+тауыш] — ?а??ырау тартын?ылар ?с?н [-тауыш]) й? приватив ниге???, й??ни артикуляцион тасуирламаны? булыуы ?ына билд? булып тора, ? уны? ю?лы?ы системала терк?лм?й (м???л?н, я??ырау тартын?ылар ?с?н [тауыш] — ?а??ырау тартын?ылар ?с?н [ ]) т???л? ала. Билд?л?р?е? приватив система?ы билд?л?р геометрия?ы теория?ында ??м ?улайлылы? теория?ында ки? ?улланыла.
Оппозициялар?ы? типтары
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Н. С. Трубецкой?ы? ?Основы фонологии? тиг?н китабында оппозициялар?ы классификациялау?ы? бер нис? принцибы тасуирлана. ?аршы ?уйыу?а ?атнаш?ан дистинктив билд?л?р?е? ?ы?аттарына б?йле бул?ан классификация и? ?ур билд?лелекте ала:
- Приватив оппозициялар — ?атнашыусылар?ы? бере?е к?р??телг?н билд?г? эй? булыуы, икенсе?е эй? булмауынан тор?ан оппозициялар. Я??ыраулы?/?а??ыраулы? буйынса ?аршы ?уйыу?ы ми?ал итеп килтерерг? була: я??ырау?а тауыш ярыларыны? тирб?ле?е хас, ? ?а??ырау?а ул ю?. Приватив оппозицияны? ошо ?ы?атлы а?за?ы там?алы тип атала (был ?ы?аты булма?аны — там?а?ы?);
- Эквиполент оппозициялар — был оппозициялар?а дистинктив билд?не? ике ?ы?аты ла логик я?тан бер ти?, л?кин бере?е л? икенсе?ен ябай ?ына ин?ар ите?се т?гел. Эквиполент оппозиция?а ми?ал — т?рл? локаль р?тт?р?е (тартын?ылар?ы? я?алыу урыны) ?аршы ?уйыу;
- Градуаль оппозициялар — а?залары нинд?й ?? бул?а билд?не? са?ылыу д?р?ж??е буйынса айырыл?ан оппозициялар. М???л?н, ?у?ын?ылар?ы? к?т?релеш буйынса ?аршы ?уйылыуы й? ?ы??а, ярымо?он ??м о?он ?у?ын?ылар?ы? оппозиция?ы.
Фонологияны? к?п й?н?лешт?ренд? приватив оппозицияны ?ына ?улланыр?а тырышыу бар, ? ?ал?ан ике тип бер нис? бинар приватив ?апма-?аршы ?уйыу ????мт??енд? ген? барлы??а кил? тип ?арала. Там?аланыу т?ш?нс??е структурализмды ??тере??? (лингвистикала ?ына т?гел) ?ур ???ми?тк? эй? ??м к?п ?анлы теоретик дискуссиялар урта?ында тороуын дауам ит?.
Бынан тыш, Трубецкой баш?а критерий?ар буйынса ла фонологик оппозициялар?ы классификациялай, м???л?н, бер ?лс?млел?р ??м к?п ?лс?млел?р (?аршы ?уйыу?а ?атнаш?ан билд?л?р ?аны буйынса).
Нейтралл?штере?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Фонологияны? та?ы бер м??им т?ш?нс??е — оппозициялар?ы нейтралл?штере?, й??ни ????тт? ?аршы ?уйыу?а ?атнаша тор?ан элементтар?ы айырып к?р??тм??. Нейтралл?штере? ?с?н хас ми?ал: рус ??м немец телд?ренд? я??ырау тартын?ылар?ы? ?а??ыраулашыуы. ?аршы ?уйыу и?тибар?ан т?ш?р?лг?н позиция нейтралл?штере? позиция?ы, й?ки к?с??? позиция тип атала. ??р ?аршы ?уйыу ?с?н ?? нейтралл?штере? позиция?ы булыр?а м?мкин: м???л?н, рус теленд? шаулы ?а??ырау?ар ??м я??ырау?ар оппозиция?ы ?с?н ?у?ын?ы алдында тороу — к?сл? позиция, шаулы тартын?ы ([v]-нан баш?а) алдында?ы позиция к?с??? була, ? ?аты ??м йомша? тартын?ылар?ы ?аршы ?уйыу ?с?н шаулы тартын?ы алды позиция?ы ?ына к?с??? позиция була (??? а?а?ында ?аты ла, йомша? та булыуы м?мкин, м???л?н, мол — моль).
К?с??? позицияла тор?ан фонологик бер?мек Трубецкой?ы? классик фонология?ында (Прага лингвистика т???р?ге) архифонема тип атала, ?мм? баш?а линвистик м?кт?пт?р?? нейтралл?штере? механизмын баш?аса а?лау т??дим ител?.
Сегменттар ??м баш?а фонологик бер?мект?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Т?? сиратта фонология, айырыуса классик фонология, фонемалар система?ы мен?н, й??ни сегменттар?ы? функция баш?арыуы мен?н ш???лл?н?, ?мм? баш?а к?ренешт?р ?? уны? ?йр?не? ?лк??ен? ин?. М???л?н, тон, метрик структура, интонация ке?ек просодик саралар?ы ?йр?не? ??м баш?алар. ?ай?ы бер?? эпентеза, редупликация, ?нд? т?ш?р?п ?алдырыу ке?ек к?ренешт?р?е фонология?а индер?л?р.
Фонологияла аллоэмик номенклатура таралыу тап?ан: хе?м?тт?р?? йыш ?ына тонема (??м аллотон), й??ни м???н? айырыусы минималь тон бер?меге, хронема (минималь о?айлы? бер?меге) ке?ек т?ш?нс?л?р?е осратыр?а була.
Фонологик типология
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Фонология бурыстарына, айырым тел к?ренешт?рен тасуирлау?ан тыш, т?рл? ?у?ын?ы ??м тартын?ы фонемалар системаларын ??р?тл?? ?? ин?. Был системалар?ы? структура?ы улар?ы барлы??а килтерг?н оппозициялар йыйылма?ы ??м тибы мен?н билд?л?н?. Был ?? сиратында башта теге й?ки был тел ?с?н релевант бул?ан фонологик билд?л?р йыйылма?ын айырып алыу?ы ??м ??р фонема?а был билд?л?р?е беркетеп сы?ыу?ы талап ит?: хатта структур ??м генетик й???тт?н я?ын тор?ан телд?рг? л? т?рл? ?арар?ар к?р?к. М???л?н, ирланд теленд?ге ?ай?ы бер диалекттар?а ?улышлы ?а??ырау тартын?ылар мен?н ?улыш?ы? я??ырау тартын?ылар ?аршы ?уйыла, был ?аршы ?уйыу?а ?а??ыраулы?-я??ыраулы? билд??е м???н? айырыусы билд? булып тора, ? ?улыш ?атнашлы?ы былай ?а билд?ле. ? икенсе диалекттар?а я??ыраулы? фонологик м???н?г? эй? т?гел, ул дистинктив ?улыш ?атнашмауын ??ен?н-??е о?ата кил?. Шул у? ва?ытта шуны?ы м??им: диалекттар?ы? тегел?ренд? л?, быларында ла фрикативтар я??ыраулы?-?а??ыраулы? буйынса ?аршы ?уйыл?ан; тим?к, ике т?рк?м диалекттар?а консонант системаны? структура?ы бик ны? айырыла.
Вокалик системалар типология?ында бик ?ир?к осраусы ?ы?ы?лы (абхаз теле, аранда), тура д?ртм?й?шл? ??м ?см?й?шл? системалар?а б?ле? ?абул ителг?н. ?см?й?шл? системалар?а (улар, м???л?н, к?пселек европа телд?рен? ??м банту телд?рен? хас) к?т?релеш буйынса оппозиция бик м??им ?анала, ?у?ын?ы фонемалар вокалик ?см?й?шт?? ?ситке н?кт?л?рен?? туплан?ан (???к р?т ?у?ын?ылары ?ир?к). Тура д?ртм?й?шл? системалар?а (йыш ?ына ?у?ын?ылар гармония?ы мен?н б?йле) р?т оппозиция?ы ла, к?т?релеш оппозиция?ы ла м??им, был телд?рг? р?т мен?н б?йле сиратлашыу?ар хас (м???л?н, т?рки телд?р??ге ?у?ын?ылар гармония?ы).
Универсаль фонологик классификациялар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Трубецкой хе?м?тенд? т?рл? вокалик ??м консонант системалар?а осраусан дистинктив билд?л?р?е и??пл?п сы?арыу т??дим ител?. ?мм? ул артикуляторлы? ??енс?лект?рен? б?йле ??енс?лект?р (м???л?н, ?я?алыу урыны?) ??м акустик билд?л?р ара?ында аны? айырма я?амай. Р. О. Якобсон, М. Халле ??м Г. Фант хе?м?тенд? телм?р сигналыны? акустик тасуирламаларына б?йл?нг?н дистинктив билд?л?р буйынса сегменттар?ы? универсаль классификация?ы т??дим ител?. ?у?ынаныра? Н. Хомский мен?н М. Халле хе?м?тенд? т??дим ителг?н Хомский — Халле универсаль фонологик классификация?ы таралыу таба, ул башлыса сегменттар?ы? артикуляторлы? билд?л?рен? ниге?л?н?. Х??ерге ?ай?ы бер теориялар?а билд? т?ш?нс??е фонема т?ш?нс??ен? ?ара?анда ла ?урыра? роль уйнай; ?ай?ы бер?? традицион билд?л?р?е? урынын баш?а бер?мект?р, м???л?н, артикулятор ым-ишара?ы бил?й. Сегменттар?ы ш?лкем итеп кен? т?гел, ? билд?л?р?е? иерархик ойошторолошло к?м?клеге тип ?ара?ан теориялар ?а бар, был сегменттар ??т?нд? эшл?н? ал?ан операциялар?ы? йыйылма?ын сикл?? м?мкинлеген бир?.
Фонология ??еше
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Бодуэн де Куртенэ
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]?Фонология ниге???ре? ??м Прага т???р?ге
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Н. С. Трубецкой?ы? 1920-се ??м 1930-сы йылдар?а я?ыл?ан хе?м?тт?ренд? ??р?тл?нг?н ?араштары вафатынан ?у? сы??ан ?Фонология ниге???ре? китабында са?ылыш таба. Был хе?м?тт? ?р?? ??р?тл?нг?н т?ш?нс?л?р?е? к?бе?е ?улланыла (?фонема?, ?нейтралл?штере??, ?оппозиция?), шулай у? ул заман?а донъя телд?ренд? билд?ле бул?ан ?н системаларыны? типологик очеркы бирел?.
Прага лингвистика т???р?ге а?заларыны? к?бе?е, айырыуса Трубецкой?ы? у?ыусы?ы Р. О. Якобсон, уны? ?араштарын урта?лаша. Шул у? ва?ытта Трубецкой?ы? к?п фекер??ре, атап ?йтк?нд? фонологияны ?фонемика?а? (?н системаларыны? ойошторолошон ??м фонемалар ара?ында?ы ??-ара б?йл?неш т?р??рен ?йр?не?се дисциплина) ??м нейтралл?ше?, сиратлашыу ке?ек к?ренешт?р ?с?н яуаплы ?архифонемика?а? (морфонология) б?ле?, артабан ?лл? ни ??терелм?й.
Трубецкой?ан ?у??ы структуралистик фонология
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Н. С. Трубецкой хе?м?тт?ренд? ??терелг?н фонология теория?ы лингвистиканы? ?ына т?гел, д?й?м ал?анда тотош гуманитар ?илемде? ??ешен? ?ур йо?онто я?ай. Оппозициялар теория?ы аппараты башлыса Р. О. Якобсон хе?м?тт?ре ар?а?ында лингвистиканы? баш?а ?лк?л?ренд?, б?т??ен?н элек, морфологияла ки? ?улланыла; бынан тыш, Трубецкой?ы? концепциялары К. Леви-Строс тырышлы?ы мен?н антропологияны ??тере??? ?улланыла.
Америка структурализмы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Трубецкой ?уллан?ан критерий?ар ул са?та Америкалы сы??ан дескриптивизм?а, дистрибуция?а ниге?л?неп, лингвистар Леонард Блумфилд, Моррис Сводеш ??м баш?алар?ы? хе?м?тт?ренд? эшк?ртелг?н методтар?а ны? я?ын була. Лингвист ??м антрополог Эдвард Сепир ??ене? ?араштары мен?н структуралистар?а я?ын тора.
Америка структуралистик фонология?ында репрезентацияны? ике ким?ле тура?ында?ы т?ш?нс? эшл?н?. Был ике ким?л немец ??м рус телд?ре тибында?ы телд?р?? ??? а?а?ында?ы я??ырау тартын?ылар?ы? ?а??ырауланыу фактын анализлау ?с?н индерел?. Трубецкойса, м???л?н, [rat] ?нд?р э?м?-э?лелеге фонологик терминдар?а /raT/ булара?, ??? ахыры позиция?ында (нейтралл?ше? я?ал?ан урында) архифонема (тулы булма?ан билд? спецификациялары йыйылма?ы бер?меге) мен?н анализлана. Шул у? ва?ытта /raT/ фонологик репрезентация?ы ике лексик бер?мек — орфографик Rad 'т?г?рм?с' ??м Rat 'к???ш' мен?н ??-ара б?йл?н?. Америка структуралистары т??дим итк?н процессуаль трактовкала был ике бер?мек т?рл? фонема составына эй?: /rad/ ??м /rat/ (эй?лек килешт?ге Rates ??м Rades мен?н са?ыштыры?ы?); ??? ахыры позиция?ында /d/ ?н?н?? /t/ ?н?н? к?се?ен а?лат?ан ?а?и?? сы?арыла. Америка структурализмыны? башлан?ыс осоронда ким?лд?р ?аны ик????н артмай.
Европа структурализмы м?кт?пт?ре
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Саф формаль, дистрибутив критерий?ар ?улланыу Данияла эшл?г?н ?алимдар?ы?, т?? сиртатта Л. Ельмслевты? ??енс?лекле концепция?ына хас, был концепция глоссематика тиг?н атама ала. ?н системаларын ?йр?не? ?лк??енд? Ельмслев, атап ?йтк?нд?, субстанцияны (м???н? барлы??а килтере?се тел бер?мект?ре ара?ында формаль б?йл?нешт?р) мен?н форманы (тел бер?мект?рене? физик ??с?нлект?рг? ?а?ылышлы билд?л?ре) айырып ?арау я?ында тора.
Телд?р?е? фонологик т???л?ш?н?? ??енс?лекле концепция?ын шулай у? британ ?алимы Дж. Р. Фёрс ??м уны? Лондон структурализм м?кт?бе т??дим ит?. Фёрс моделенд? просодия т?ш?нс??е ?ур ?ына урын алып тора, ул м???н?лелек барлы??а килтере?се ??м бер??н ашыу сегмент (фон) сол?аусы бер?мек тип ?арала; быны? аша классик фонема анализыны? ???ми?те к?метел?, шул у? ва?ытта, м???л?н, ассимиляция ке?ек к?ренешт?рг? ябай анализ я?ала.
Структурализм фекер??ре СССР-?а, атап ?йтк?нд?, М?ск?? (Р. И. Аванесов) ??м Ленинград (Л. В. Щерба) фонология м?кт?пт?ренд? л? ??терел?.
Универсаль классификациялар ??м тыу?ырыусы фонология
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Инструменталь фонетиканы ??тере???ге ?ур у?ыштар донъя телд?рене? ?н т???л?ш?н? ?а?ылышлы к?п д?й?мл?штере???р?е? ны?лы фонетик ниге? алыуына килтер?. Р.& О. Якобсонды?, Гуннар Фантты? ??м Моррис Халлены? ?Предварительные положения анализа речи? тиг?н китабы т?би?и телд? ?улланыл?ан ?нд?р?е универсаль классификациялау ма?сатын ?уй?ан т??ге ?ур х?ем?т була. Был эшт? т?рл? сегменттар?ы улар?ы? акустик корреляттары ниге?енд? универсаль классификациялау ынтылышы я?ала.
Тыу?ырыусы фонология ??ешен Моррис Халлены? ?Звуковой строй русского языка? тиг?н хе?м?тен? б?йл?? ?абул ителг?н. Халле билд?л??енс?, фонетик к??лект?н о?шаш булып к?ренг?н к?п феномендар традицион фонологик моделд?р сикт?ренд? б?т?нл?й баш?аса тасуирлана. Ми?ал?а ул я??ыраулы? буйынса ассимиляцияны килтер? (рус теленд?ге сандхи): традицион тасуирламала [mog b?] синтагма?ында?ы я??ыраулашыу (орфографик я?ылышта мок бы) ике фонеманы? сиратлашыуы тип тасуирлана ала с?нки рус теленд? /k/ ??м /g/ т?рл? фонемалар булып тора, са?ыштырыу ?с?н: кора ??м гора). Шул у? ва?ытта [?ed? b?] (жечь бы) синтагма?ында тулы?ынса о?шаш я??ыраулашыу баш?а терминдар мен?н тасуирлана (аллофоник вариантланыу). Халле ра?лауынса, ?нд?р?е? универсаль классификация?ында тасуирлау (у?а ярашлы, я??ыраулы? билд??е /g/ ?с?н д?, /d?/) ?с?н д? айырыу билд??е булып тора) тел система?ыны? ??м?лд?ге эш ите?ен? тулыра? тап кил?.
Генератив фонологияны? ра?ланыуына Н.Хомсий мен?н М.Халлены? ?Инглиз телене? ?н т???л?ш?? (?The Sound Pattern of English?, SPE) тиг?н хе?м?те тос ?л?ш индер?. Унда т?? башлап тел грамматика?ыны? (уны? фонологик аспектыны?) ?нд?р/сегменттар ??м улар?ы? ??г?реш ?а?и??л?ре тупланма?ы (phonological rules) тура?ында?ы положение бирел?. ?а?и??л?р ирекле л?, билд?ле бер т?ртипт? л? ?улланыла ала. Фонема, аллофон ??м ижек т?ш?нс?л?ре терминология арсеналынан алып ташлана. SPE принциптарына ярашлы, сегмент билд?ле бер сол?анышта трансформация?а бирел?; шуны? мен?н берг? ?у??ы?ы й? билд?ле бер тасуирламалар?а эй? сегмент, й? сегменттар?ы? билд?ле бер ?анынан тор?ан э?м?-э?лелек тип ??р?тл?нерг? м?мкин. Фонологик ?а?и??л?р?е бире? система?ы ?+/-? д??м?лен? эй? бул?ан дифференциаль билд?л?р йыйылма?ын ?? эсен? ала. ?а?и??не бире? формула?ында тик и? ???ми?тле билд?л?р ген? ?улланыла. М???л?н, рус теленд? ??? а?а?ында я??ырау тартын?ылар?ы? ?а??ырауланыуы генератив фонология ?а?и??л?ре система?ында ошолай я?ыла:
[+тауыш ] --> [-тауыш] / ____ # (там?а # ????е? сиген к?р??т?) +тартын?ы -сонор
К?пселек осра?та ?а?и??л?р?е ?улланыу т?ртибе фонологик ??г?решт?р?е тасуирлау ?с?н к?р?кле шарт булып тора. ?ай?ы бер ?а?и??л?р морфологик деривацияны? т?рл? этабында бер нис? тап?ыр (цикллап) ?улланыла ала. М???л?н, рус теленд? ?т? ?ы??а ?нд?р?е (ь, ъ) т?ш?р?п ?алдырыу ниге?г? ошо сегменттары бул?ан морфемалар?ы ??т?г?нд? ??р са? ?улланыла. Деривация барышында цикллылы? тура?ында SPE положение?ы артабан лексик фонология теория?ында ??терел? (П. Кипарский, Г. Е. Буи, Е. Рубах).
Автосегментлы фонология (Дж. Голдсмит) ??м уны? ниге?енд? ??к?н ижек теориялары (Дж. Клементс ??м С. Кейзер) ??м билд?л?р геометрия?ы (Дж. Клементс) генератив фонология ??ешене? икенсе бер й?н?леше булып тора. Был теория сикт?ренд? ижек ??м уны? ?л?шт?ре, сегменттары, шулай у? тондары ??м дифференциаль билд?л?ре фонологик системаны? айырым ?? аллы элементтары булара? ?арала. Билд?л?р сегмент?а буй?он?ан иерархик структураны хасил ит?, ?мм? улар сегмент?а б?й?е? р??ешт? ??г?р? ала. М???л?н, ассимиляция барышы билд?не? сегмент тамырынан айырылыуы ??м к?рше сегмент мен?н ассоциацияланыуы булара? ??р?тл?н?. Билд?л?р геометрия?ы теория?ында т?рл? й?н?лешт?р бар, улар?а сегмент я?алыу урынын ??р?тл?г?н дифференциаль билд?л?р йыйылма?ы т?рл?с? билд?л?н?. Билд? й? т?п ???ем артикулятор?а (ирен, телде? осо, телде? ??т? ?. б.), й? ??лп?н артикулятор?а (альвеола, а??ау ?. б.) тап килерг? м?мкин. Билд?л?р геометрия?ы х??ерге А?Ш фонологик м?кт?пт?ре ?с?н т?п репрезентатив теория булып тора.
?улайлылы? теория?ы х??ерге заманда т?п фонологик теория ?анала (А. Принс ??м П. Смоленский). Был теория сикт?ренд? тыу?ырыу ?а?и??л?рен э?м?-э?ле ?улланыу концепция?ы нинд?й?ер бер сикл????р т?рк?м?н? ярашлы ?улай форма ?айлау концепция?ына алмаштырыла. ?улайлылы? теория?ы тел грамматика?ын ?с т?п компонентты? ??-ара т?ь?ирл?ше?е тип ??р?тл?й, ул компоненттар: GEN (генератор) — лексик морфемалар ниге?енд? м?мкин бул?ан формалар?ы? (кандидаттар?ы?) сик?е? ?анын тыу?ырыу ?с?н яуаплы компонент, CON (сикл????р) — ??т? ят?ан формалар?а ?улланыла тор?ан универсаль сикл????р йыйылма?ы, EVAL (ба?а) — ?улай форма-кандидатты ?айлаусы ??м сикл????рг? яуап бирм?г?нд?рен т?ш?р?п ?алдырыусы компонент. ?улайлылы? теория?ы бындай сикл????р?е? б?т? телд?р ?с?н универсаль булыуы, бер-бере?е мен?н ?ыйышмау ихтималлы?ы, бик ти? ?улланыла алыуы ??м ??т?и иерархия т????е ке?ек к??аллау?ар?ан сы?ып эш ит?. ?улайлылы? теория?ы т?рл? я?тан т?н?итл?н?, ?мм? и? к?сл? т?н?ит ???ген? теорияны? фонетик даими?ы?лы?ты (opacity) а?лата алмауы эл?г?.
Баш?орт телене? фонология?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Х??ерге фонологик теориялар
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Ленинград фонология м?кт?бе
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Ленинград фонология м?кт?бен (ЛФМ) академик Лев Владимирович Щерба ниге?л?й. Ул XX быуатты? беренсе ярты?ында Петербург — Петроград — Ленинградта эшл?й. Ул у?ыусылары мен?н сит телд?р?е у?ытыу?а, д?р?? ?йте?г? ?йр?те?г? й?н?леш тота. Сит тел д?реслект?рене? к?бе?ене? фонетка ?л?ш? Щерба ??терг?н т?ш?нс?л?р ??м терминология ?уллана. Щербаны? фонологик теория?ы ??е уны? ?Фонетика французского языка? д?реслегенд? айырыуса я?шы бирел?. Артабан был концепциялар?ы ?нл? телм?р?е инструменталь ?йр?не? ??м телм?р?е автоматик таныу системаларын т???? мен?н ш???лл?нг?н тикшерене?сел?р дауам иттер?.
М?ск?? фонология м?кт?бе
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]М?ск?? фонология м?кт?бене? (МФМ) са?ыу в?киле — Александр Александрович Реформатский. Был й?н?лешт?ге ?араштар рус телен ?йр?не?г? ба?ышлан?ан хе?м?тт?р?? бирел?. Башта ??р фонология м?кт?бе телде? ?н т???л?ш? тура?ында ?? ?араштарын ?ына д?р?? тип ?ана?а, яйлап, башлыса М?ск?? фонология м?кт?бенд?, фонология теориялары проблемаларын т?рл? я?лап тикшере? ??м синтезлау тенденция?ы барлы??а кил?. Беренсе булып бындай синтезды МФМ-ды ниге?л??сел?р?е? бере?е Рубен Иванович Аванесов баш?ара. Ул тел там?аларына ?к?сл? фонемалар? мен?н бер й?н?шт?н ?к?с??? фонемалар? ине? концепция?ын ?у??ата. ?г?р телм?р?е ?абул ите? фонема?ы — телм?р??ге позиция тарафынан билд?л?нг?н айырылыр-айырылма? ?нд?р к?м?клеге, телм?р?е еткере? фонема?ы теге й?ик был ?нд? позиция?ына ?арап ?айлау программа?ы бул?а, Аванесовты? к?с??? фонема?ы — был позицияла ?нд? билд?л?р ?с?н к?р??телерг? тейешле дифференциаль билд?л?р йыйылма?ы ул. Тел механизмы т???л?ш? к??леген?н Аванесовты? фонемалары ысынлап та телм?р?е ?йте? ??м телм?р?е ?абул ите? ара?ын бил?й.
Прага фонология м?кт?бе
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]Прага фонология м?кт?бе (ПФМ) ЛФМ мен?н МФМ теориялары ара?ында тор?ан фонологик теорияны сы?ара. ПФМ Прагала М?ск? ??м Ленинградфонология м?кт?пт?ре мен?н бер ?к ва?ытта революциянан эмиграцияла?ан Р?с?й лингвистары тарафынан ойоштороола. К?нбайышта н?? ошо м?кт?п ны?ыра? билд?ле, ? уны? к?ренекле в?киле Николай Сергеевич Трубецкой донъя фонология?ын ниге?л??се ??м классигы тип ?анала. Аванесов ке?ек ?к, Трубецкой ??? составында ике т?рл? ?н бер?мект?рен — фонемалар?ы ??м архифонемалар?а — айыра. Архифонема т?ш?нс??е асылда Аванесовты? йомша? фонема т?ш?нс??ен? тап кил?. Телм?р сылбырында фонемалар айырмаларыны? нейтралл?ше?е к?ренешен М?ск?? фонологы Пётр Саввич Кузнецов гиперфонема концепция?ында бир?. Гиперфонема был ?н сол?а?ан б?т? фонемалар к?м?клеген?н тора.
Америка фонология?ы
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]XX быуат башында ?ушма Штаттар?а дескриптив фонология м?кт?бе ??еш?. Ул Америка индей?арыны? телд?рен тасуирлау мен?н ш???лл?н?. Улар?ы? концепция?ы Ленинград фонология м?кт?бенекен? я?ын тора. Атап ?йтк?нд?, Америка дескриптивистары телм?р а?ышын телм?р?е ?абул ите? фонмаларына б?ле? процедура?ын аны? формалаштыра. ?у?ыштан ?у??ы йылдар?а компьютер техника?ы у?ыштары йо?онто?онда Америка лингвистары телм?р ??л?тен техник моделл?штере? м?сь?л??ен т?л?п к?т?р?. Был эшт?р?е Америка лингвисы Ноам Хомский башлай. Уны? хе?м?тт?ренд? генеративн лингвистика тиг?н й?н?лешк? ниге? ?алына. Теорияны? фонологик ?л?ш? Р?с?й сы?ышлы Роман Осипович Якобсон тарафынан эшл?н?. Ул Икенсе донъя ?у?ышы башланыу с?б?пле Праганан Америка?а эмиграциялай. Прагала ул Прага м?кт?бене? к?ренекле а?за?ы була. Телм?р генерация?ын (етештереле?ен) тасуирлап, генератив фонология М?ск?? фонология м?кт?бе концепция?ына я?ын кил?. Генеративсылар терминология?ына ярашлы, телм?р?е етештере? фонемаларын — т?пк?лд?ге фонемалар, ? телм?р?е ?абул ите? фонемаларын ??т?ге фонемалар тип ?йтерг? була.
Шулай у? ?ара?ы?
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]- Баш?орт телене? фонология?ы
- Фонема
- Морфонология
- Фонемалар?ы? сиратлашыуы
И?к?рм?л?р
[??г?ртерг? | сы?ана?ты ??г?рте?]![]() |
Фонология Вики???лект? |
---|---|
![]() |
Фонология Викимилект? |
- ↑ БСЭ